Τό μάθημα «Ἀγωγή στή Συγχώρηση» στήν Πρωτοβάθμια καί Δευτεροβάθμια Ἐκπαίδευση
Αναδημοσίευση απο το περιοδικό Χριστιανική Αγωγή Ελληνοχριστιανική Αγωγή, τεύχος 616, σσ. 63-72.
Τῆς κ. Πέλης Γαλίτη-Κυρβασίλη*, Καθ. Γερμ. φιλ., δρ. Παιδαγωγικῶν
Περίληψη
Τό 2014 ξεκίνησε στήν Ἑλλάδα γιά πρώτη φορά καί σέ πιλοτική μορφή ἡ διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῆς συγχώρησης σέ σχολεῖα τῆς Δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης στήν Ἀθήνα σέ συνεργασία μέ τό Πανεπιστήμιο τοῦ Wisconsin-Madison. Ἤδη, κατά τό τέλος τοῦ σχολικοῦ ἔτους 2015-2016, πάνω ἀπό 1000 μαθητές πρωτοβάθμιας καί Δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης ἔχουν διδαχθεῖ τό μάθημα τῆς συγχώρησης σέ σχολεῖα τῆς Ἀθήνας καί Θεσσαλονίκης. Ἐπιστημονικές ἔρευνες πού ἔχουν διεξαχθεῖ τά τελευταῖα χρόνια στό Πανεπιστήμιο τοῦ Wisconsin-Madison, USA, ἀναδεικνύουν ὅτι οἱ μαθητές πού ἔχουν ἐκπαιδευτεῖ στήν ἔννοια καί πρακτική τῆς συγχώρησης, ἔχουν καλύτερες σχέσεις μέ τούς συμμαθητές καί τούς ἐκπαιδευτικούς, λιγότερο ἄγχος καί κατάθλιψη καί καλύτερες ἀκαδημαϊκές ἐπιδόσεις. Μαθαίνουν ἐπίσης νά διαχειρίζονται τόν θυμό καί τά ἀρνητικά τους συναισθήματα καί νά ἀναγνωρίζουν τήν ἐγγενή ἀξία σέ κάθε ἄνθρωπο ἀνεξαρτήτως φύλου, ἡλικίας ἤ ἐθνότητας. Ἡ ἐκπαίδευση σέ μικρή ἡλικία λειτουργεῖ ὡς παράγοντας πρόληψης καί δημιουργεῖ τίς προϋποθέσεις γιά μιά ἁρμονική συμβίωση στή σχολική κοινότητα. Σέ μεγαλύτερες ἡλικίες οἱ μαθητές μαθαίνουν ἐπιπλέον τῆς ἀτομικῆς καί συλλογικῆς εὐθύνης, τήν διαχείριση τῶν ἀρνητικῶν συναισθημάτων, τήν ἔννοια τῆς ἐνσυναίσθησης, καθώς καί τῆς χαρᾶς πού προέρχεται ἀπό τήν προσφορά πρός τούς ἄλλους. Οἱ μαθητές ὅλων των τάξεων διδάσκονται μέσα ἀπό βιωματικές δραστηριότητες τίς ἀπαραίτητες κοινωνικές καί συναισθηματικές δεξιότητες, οἱ ὁποῖες τούς βοηθοῦν νά ἀντιμετωπίσουν τά ἀρνητικά τους συναισθήματα πού προέρχονται ἀπό τήν ἀπόρριψη, τόν ἐκφοβισμό ἤ τήν ἀδικία πού μπορεῖ νά βιώσουν στό σχολικό ἤ οἰκογενειακό τους περιβάλλον. Λέξεις κλειδιά: συγχώρηση, ἀδικία, διαχείριση θυμοῦ, συναισθήματα, βιωματικές δράσεις
Εἰσαγωγή
Ἡ «Πρακτική στή Συγχώρηση» εἶναι ἕνα καινοτόμο γιά τά ἑλληνικά δεδομένα πρόγραμμα πού ἐφαρμόζεται καί σέ ἄλλες χῶρες στόν κόσμο μέ ἀξιόλογα ἐρευνητικά ἀποτελέσματα τά ὁποῖα ἀφοροῦν στήν ὑγιή συναισθηματική καί κοινωνική ἀνάπτυξη τοῦ παιδιοῦ. Κατά τό σχολικό ἔτος 20142015 ἐφαρμόστηκε πιλοτικά γιά πρώτη φορά στήν Ἑλλάδα σέ μαθητές τῆς Δευτεροβάθμιας ἐκπαίδευσης ἐπιλεγμένων σχολείων τῆς Ἀθήνας. Τό 2015 ἐπεκτάθηκε ἡ πιλοτική ἐφαρμογή σέ νηπιαγωγεῖα τῆς Ἀθήνας καθώς καί σέ Γυμνάσια τῆς Θεσσαλονίκης. Τό πρόγραμμα εἶναι ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας καί τό Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς καί ἔχει ὡς σκοπό τήν ἐξοικείωση τῶν ἐκπαιδευτικῶν σέ γνώσεις καί δεξιότητες σχετικά μέ τήν ἀξία τῆς συγχώρησης.
Οἱ ἐπιμορφωμένοι
ἐκπαιδευτικοί μποροῦν περαιτέρω νά βοηθήσουν τόν μαθητή νά μάθει νά συνεργάζεται, νά διαχειρίζεται τά ἀρνητικά του συναισθήματα καί γενικότερα νά ἀποκτήσει τίς κατάλληλες συναισθηματικές καί κοινωνικές δεξιότητες πού θά ἀποτελέσουν σημαντικά ἐργαλεῖα γιά τήν ἀντιμετώπιση τῆς ἀπόρριψης καί τῆς ἀδικίας πού θά συναντήσει στή ζωή του.
Ὁ γενικότερος στόχος τοῦ μαθήματος τῆς ἐκπαίδευσης στήν πρακτική τῆς συγχώρησης εἶναι, νά δώσει τή δυνατότητα στούς μαθητές, νά ἀναπτύξουν τόν χαρακτήρα τους καί νά ἀποκτήσουν τήν ἱκανότητα νά δίνουν κίνητρα καί καθοδήγηση στόν ἑαυτό τους. Ὁ Ἀριστοτέλης, στήν θεωρία τοῦ ὁποίου βασίζεται τό βασικό ἐγχειρίδιο χαρακτηρίζει τήν αὐτοπειθαρχία ὡς θεμέλιο τοῦ χαρακτήρα. Μέσα ἀπό τίς βασικές ἰδέες τοῦ προγράμματος οἱ μαθητές γνωρίζουν πῶς μποροῦν νά καλλιεργήσουν ὑγιεῖς σχέσεις συνεργασίας μέ τούς συμμαθητές τους, τούς δασκάλους τους καί τούς γονεῖς τους, βασισμένες στήν ἀποδοχή καί τόν σεβασμό τῆς ἐγγενοῦς ἀξίας τοῦ κάθε ἀνθρώπου. Ἐπίσης μαθαίνουν νά διαχειρίζονται τήν ἀδικία καί τήν ἀπόρριψη καθώς καί τρόπους νά ἐλαττώσουν τά «τοξικά» συναισθήματα τοῦ θυμοῦ πρός αὐτούς πού τούς πλήγωσαν ἤ τούς ἀδίκησαν, ἀνοίγοντας ἔτσι νέους δρόμους συμφιλίωσης καί εἰρηνικῆς συμβίωσης.
Πρόκειται γιά ἕνα πρόγραμμα ὄχι τόσο ἀντιμετώπισης, ὅσο κυρίως πρόληψης καί πνευματικῆς καλλιέργειας τῶν μαθητῶν μέ θετικά ἀποτελέσματα στίς χῶρες πού ἐφαρμόστηκε. Ἤδη ἔχει ἐφαρμοστεῖ σέ 21 χῶρες καί οἱ ἐρευνητικές μελέτες δείχνουν ὅτι οἱ τάξεις πού εἶχαν δεχτεῖ ἐκπαίδευση στή συγχώρηση μείωσαν στατιστικά σημαντικά τόν θυμό τους καί τήν ψυχολογική κατάθλιψη σέ σχέση μέ τίς ὁμάδες πού δέν εἶχαν ἔκπαιδευτεῖ στή συγχώρηση (Enright 2012, Holter et al., 2008, Lin, et al. 2004, Baskin et al. 2010).
To πρόγραμμα αὐτό ἀποτελεῖ μιά ἐναλλακτική πρόταση καί πρωτοποριακή προσέγγιση στήν διαχείριση θυμοῦ, στήν ἀντιμετώπιση τῆς ἐπιθετικῆς συμπεριφορᾶς τῶν μαθητῶν, στά μειωτικά συναισθήματα πού προκύπτουν ὅταν ἕνας μαθητής νιώθει τήν ἀπόρριψη ἀπό τήν ὁμάδα. Ὡς γνωστόν, τά φαινόμενα βίας καί σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ στά σχολεῖα αὐξάνονται. Μέ αὐτό τό πρόγραμμα προτείνεται μιά θετική στρατηγική ἀντιμετώπισης ὄχι μόνον τῆς βίαιης καί ἐκφοβιστικῆς συμπεριφορᾶς ἀλλά καί τοῦ ἄγχους, τῆς κατάθλιψης, τῆς “θυματοποίησης” καί τῆς μοναξιᾶς πού πολλοί μαθητές βιώνουν, τόσο μέσα στό σχολικό περιβάλλον, ὅσο καί ἐκτός (Baskin et al. 2010, Γαλίτη 2012, Gassin et al., 2005, Lin et al. 2004).
Ἡ πρακτική τῆς συγχώρησης στήν ἐκπαίδευση
Ἡ λέξη συγχωρῶ παράγεται ἀπό τήν πρόθεση σύν (μαζί) καί τό ρῆμα χωρῶ, πού σημαίνει: 1. ὑποχωρῶ, 2. περιέχω, περιλαμβάνω, 3. κάνω τόπο, 4. χωράω (LiddellScott). Ἡ ἐτυμολογία τῆς ἑλληνικῆς λέξης βοηθάει νά κατανοήσουμε τήν οὐσία τῆς ἔννοιας «συγχωρῶ», πού εἶναι: ἀνοίγω τόν
χῶρο τῆς καρδιᾶς μου, προκειμένου νά συμπεριλάβω ὅλους, ἀκόμα καί αὐτούς πού μέ πλήγωσαν. Ἡ λέξη τῆς συγχώρησης εἶναι ἡ ἔννοιακλειδί πού χρησιμοποιεῖται προκειμένου νά δηλώσει τήν συνύπαρξη καί τήν συμπόρευση μαζί μέ τόν Ἄλλο καί νά ὁδηγήσει σέ ἀλληλοκατανόηση, συνεργασία καί ἐπίλυση προβλημάτων (Γαλίτη & Enright, 2015).
Ἡ διδασκαλία τῆς συγχώρησης μέσα στήν τάξη ἀποτελεῖ μιά πρόκληση γιά τόν ἐκπαιδευτικό. Σέ κάποιες περιπτώσεις ἴσως ὁ ἐκπαιδευτικός νά νιώθει ἀμηχανία νά διδάξει ἕνα θέμα, τό ὁποῖο ὄχι μόνον ὁ ἴδιος δέν ἔχει διδαχθεῖ ποτέ, ἀλλά καί ἴσως ἀντιμετωπίζει προσωπική δυσκολία νά διαχειριστεῖ. Γιά τόν λόγο αὐτό θεωροῦμε ἀπαραίτητη τήν ἐπιμόρφωση τῶν ἐκπαιδευτικῶν πού προτίθενται νά διδάξουν τή συγχώρηση στά παιδιά. Πῶς μπορεῖ κάποιος νά διδάξει τή συγχώρηση ὅταν ὁ ἴδιος δυσκολεύεται νά τήν ἐφαρμόσει; Σίγουρα δέν θά ἔχει ἀποτέλεσμα. Ὅλοι κάποια στιγμή στή ζωή τούς ἔχουν βρεθεῖ στή θέση νά πρέπει νά ἀποφασίσουν ἄν θά συγχωρήσουν αὐτόν πού τούς ἀδίκησε, τούς ἔβλαψε ἤ τούς πλήγωσε, ἤ ἄν θά ἐπιλέξουν νά κουβαλήσουν στήν
Πῶς μπορεῖ κάποιος νά διδάξει τή συγχώρηση ὅταν ὁ ἴδιος δυσκολεύεται νά τήν ἐφαρμόσει;
καθημερινότητά τους τό βάρος τῆς ἐκδικητικότητας, τόν πόνο τῆς μνησικακίας καί τήν ἀδυναμία τῆς μή συγχωρητικότητας. Ἡ συγχώρηση εἶναι μιά ἐλεύθερη ἐπιλογή πού ὁδηγεῖ στή λύτρωση ἀπό τό βάρος τῶν ἀρνητικῶν συναισθημάτων (Γαλίτη & Enright, 2015).
τόν πόνο καί μέ αὐτόν τόν τρόπο ἐλευθερωνόμαστε ἀπό τή φυλακή τῆς μνησικακίας καί τῆς ἐκδίκησης. Ἔρευνες τῶν τελευταίων 25 ἐτῶν, ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ “Πρακτική της Συγχώρησης” στά σχολεῖα προωθεῖ τή συναισθηματική ὑγεία τῶν μαθητῶν καί βελτιώνει τήν σχολική τους πρόοδο (Enright, 2012, Gambaro et.al 2008). Ἡ συγχώρηση μειώνει τόν θυμό κι ἔτσι καλλιεργοῦνται ὑγιεῖς σχέσεις.
Ἡ ἐρευνητική ὁμάδα τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Wisconsin-Madison ἐξέτασε τήν ἀποτελεσματικότητα τῶν μαθημάτων τῆς συγχώρησης σχεδιάζοντας πειραματικές ὁμάδες καί ὁμάδες ἐλέγχου. Τά ἀποτελέσματα ἔδειξαν ὅτι οἱ τάξεις πού εἶχαν δεχτεῖ ἐκπαίδευση στή συγχώρηση μείωσαν
Ἡ πρακτική στή συγχώρηση βοηθάει στήν ἀντιμετώπιση τῆς ἐπιθετικῆς συμπεριφορᾶς τῶν μαθητῶν, ἀλλά καί τοῦ ἄγχους ἤ τῆς κατάθλιψης, πού πολλοί μαθητές βιώνουν τόσο μέσα στό σχολικό περιβάλλον, ἀλλά καί ἐκτός.
στατιστικά σημαντικά τόν θυμό τους καί τήν ψυχολογική κατάθλιψη σέ σχέση μέ τίς ὁμάδες πού δέν εἶχαν ἐκπαιδευτεῖ στή συγχώρηση (Holter et al., 2008).
Ὁ θυμός στή σχολική κοινότητα θεωρεῖται μεῖζον πρόβλημα στά σχολεῖα παγκοσμίως (Lin et al., 2004). Ἡ πρακτική στή συγχώρηση βοηθάει στήν ἀντιμετώπιση τῆς ἐπιθετικῆς συμπεριφορᾶς τῶν μαθητῶν, ἀλλά καί τοῦ ἄγχους ἤ τῆς κα-
τάθλιψης, πού πολλοί μαθητές βιώνουν τόσο μέσα στό σχολικό περιβάλλον, ἀλλά καί ἐκτός (Baskin et al., 2010). Ἐκπαιδευτικοί πού ἐφάρμοσαν τό πρόγραμμα παρατήρησαν ὅτι οἱ μαθητές πού συμμετεῖχαν σέ αὐτό μείωσαν τό θυμό πού ἔνιωθαν, τόνωσαν τήν αὐτοεκτίμησή τους, αὔξησαν τή συνεργασία μεταξύ τους, βελτιώθηκαν στά μαθήματά τους. Οἱ ἴδιοι οἱ ἐκπαιδευτικοί πιστεύουν πώς ἔγιναν καλύτεροι δάσκαλοι καί καθηγητές καί πώς οἱ τάξεις τους λειτούργησαν καλύτερα ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἐκπαίδευσης στή συγχώρηση (Gassin et al.,2005 Gambaro et al., 2008, Holter et al.2008).
Ἐφαρμογή τοῦ προγράμματος τῆς συγχώρησης στήν Ἑλλάδα
Ὅπως ἀναφέρθηκε παραπάνω, τό πρόγραμμα τῆς ἐκπαίδευσης τῆς συγχώρησης ἐφαρμόστηκε πιλοτικά ἀρχικά στήν Δευτεροβάθμια ἐκπαίδευση κατά τό σχολικό ἔτος 2014-2015 μέ πολύ θετικά ἀποτελέσματα. Κύριος στόχος αὐτῆς τῆς προσπάθειας ἦταν ἡ προσαρμογή ἑνός ἐκπαιδευτικοῦ προγράμματος διεθνοῦς ἐμβέλειας, στά ἑλληνικά δεδομένα. Μέ τήν πιλοτική ἐφαρμογή στήν Ἑλλάδα, μᾶς δόθηκε ἡ δυνατότητα νά δοκιμάσουμε τήν «ἀξιοπιστία» τοῦ προγράμματος στό ἑλληνικό ἐκπαιδευτικό σύστημα καί νά ἐφαρμόσουμε τή σχετική ἐμπειρία. Χρησιμοποιήσαμε σάν βάση τά ἐγχειρίδια πού προτείνει ἡ ἐπιστημονική ὁμάδα τοῦ Παν/μίου τοῦ Wisconsin, οὐσιαστικά ὅμως γράφτηκε ἕνα καινούργιο ἐγχειρίδιο βασισμένο στίς κατευθυντήριες γραμμές τοῦ Ἰνστιτούτου Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς καί προσαρμοσμένο στήν πλούσια παράδοση καί κληρονομιά τοῦ τόπου μας. Στήν ἑλληνική ἔκδοση, καί ἀφοῦ παραλείψαμε ἀρκετά σημεῖα πού δέν ταιριάζουν μέ τήν νοοτροπία τοῦ ἕλληνα (μαθητῆ καί ἐκπαιδευτικοῦ), προστέθηκαν νέες ἔννοιες, καί προτάθηκαν διάφορες ἱστορίες πού προέρχονται ἀπό τόν ἑλληνικό πολιτισμό καί τήν ὀρθόδοξη χριστιανική παράδοση. Θεωρήσαμε ἀπαραίτητο νά ἀξιοποιήσουμε τήν πολιτισμική κληρονομιά τοῦ τόπου μας σέ συνδυασμό μέ τήν ἐπιστημονική γνώση καί ἐμπειρία τῶν μακρόχρονων ἐπιστημονικῶν ἐρευνῶν τῆς ἀλλοδαπῆς.
Στόχος τῆς ὁμάδας μας εἶναι νά προωθήσουμε τό πρόγραμμα τῆς συγχώρησης στά σχολεῖα ὅλης τῆς Ἑλλάδας, ἀλλά καί στά σχολεῖα τῆς διασπορᾶς. Πιστεύουμε μέσα ἀπό τά μαθήματα τῆς συγχώρησης, δίνεται ἡ εὐκαιρία νά βοηθήσουμε τούς μαθητές νά ἀξιοποιήσουν τίς δυσκολίες πού ἀντιμετωπίζουν στό σχολεῖο καί στό σπίτι ἀλλά καί τίς προκλήσεις τῆς σημερινῆς κοινωνίας, ἰδίως σέ αὐτή τήν δύσκολη συγκυρία τῆς οἰκονομικῆς κρίσης πού μαστίζει τήν χώρα μας. Ἡ ἐτυμολογία τῆς ἑλληνικῆς λέξης σύ(ν)γ-χωρῶ, βοηθᾶ τούς μαθητές νά κατανοήσουν τήν ἔννοια τοῦ «ἀνοίγω τήν καρδιά μου καί κάνω χῶρο γιά νά χωρέσουμε ὅλοι μαζί», καί ἔχει ἐφαρμογή σέ πλῆθος δυσκολιῶν πού
Λόγω τῆς οἰκονο-
μικῆς κρίσης στή χώρα μας, ἔχουν παρατηρηθεῖ στά σχολεῖα αὐξημένα κρούσματα κατάθλιψης,ἄγχους, σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ καί βίας.
ἀντιμετωπίζει ἡ σχολική κοινότητα, ὅπως: σχολικός ἐκφοβισμός,μή ἀποδοχή τῆς διαφορετικότητας, ρατσισμός κλπ. Πρόκειται γιά μιά ἀπόκτηση συναισθηματικῶν καί κοινωνικῶν δεξιοτήτων πού διαμορφώνουν μιά στάση ζωῆς ὠφέλιμη ὄχι μόνον
γιά τούς ἴδιους καί τούς γύρω τους, ἀλλά καθοριστική καί γιά τίς μελλοντικές γενιές. Τά ἀποτελέσματα τῆς διδασκαλίας τῆς συγχώρησης μέσα στήν ἑλληνική σχολική τάξη ἦταν ἐξαιρετικά. Μαθητές μπόρεσαν νά ἐκδηλώσουν τούς φόβους καί τήν ἀνασφάλεια πού νιώθουν, ἔμαθαν πῶς νά ξεπερνοῦν τόν θυμό τους καί νά συγχωροῦν, καί γενικότερα πῶς νά διαχειρίζονται τά ἀρνητικά συναισθήματά τους. Λόγω τῆς οἰκονομικῆς κρίσης στή χώρα μας, ἔχουν παρατηρηθεῖ στά σχολεῖα αὐξημένα κρούσματα κατάθλιψης,ἄγχους, σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ καί βίας. Σύμφωνα μέ στοιχεῖα τῆς ΟΛΜΕ τό φαινόμενο τῆς ἐκδήλωσης ἐπιθετικῆς συμπεριφορᾶς τῶν μαθητῶν λόγω τῆς οἰκονομικῆς κρίσης αὐξάνεται μέ φρενήρεις ρυθμούς. (συμμορίες -ξυλοδαρμοί παιδιῶνἐπιθετική συμπεριφορά μαθητῶν -παρεμβάσεις εἰσαγγελέων. Ἔχουμε λάβει πολλές ἐπιστολές ὑποστήριξης ἀπό καθηγητές, διευθυντές, προϊσταμένους τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας, πού ἐπιβεβαιώνουν τήν μεγάλη βοήθεια πού προσέφερε τό πρόγραμμα τῆς συγχώρησης στά ἑλληνόπουλα πού τό διδάχθηκαν καί τονίζουν τήν ἀναγκαιότητα τῆς συνέχισης τοῦ προγράμματος καί στίς ἑπόμενες χρονιές καθώς καί τήν ἐπέκτασή του σέ ἄλλες τάξεις καί περιοχές.
Ἐφαρμογή τοῦ προγράμματος στό νηπιαγωγεῖο.
Τά ἐγχειρίδια καθοδήγησης τοῦ νηπιαγωγοῦ, πού ἔχουν μεταφραστεῖ καί προσαρμοστεῖ στά ἑλληνικά δεδομένα, ἔχουν ὡς σκοπό νά προετοιμάσουν σταδιακά τούς μικρούς μαθητές στήν ἔννοια τῆς συγχώρησης. Εἶναι ἡ βάση γιά νά μπορέσουν ἀργότερα νά κατανοήσουν καί ἐφαρμόσουν τήν συγχώρηση στήν πράξη. Ἑστιάζουν κυρίως στήν ἀγάπη ἀνάμεσα στά μέλη τῆς οἰκογένειας, στήν ἐνσυναίσθηση καί στήν προσφορά πρός τούς ἄλλους. Μέ αὐτόν τόν τρόπο χτίζεται στή συνείδηση τῶν παιδιῶν ἡ ἔννοια τῆς συγχώρησης. Χωρίς αὐτήν τήν ἐξελικτική διαδικασία τῆς ἔννοιας τῆς συγχώρησης, χωρίς τήν ἐμπειρία τοῦ νά ἀγαπᾶς καί νά σέ ἀγαποῦν, θά εἶναι πολύ δύσκολο γιά τά παιδιά νά κατανοήσουν τό βάθος τῆς ἔννοιας τῆς συγχώρησης σέ μεγαλύτερες τάξεις.
Οἱ ὁδηγοί σπουδῶν γιά τό νηπιαγωγεῖο ἔχουν μόνον 8 κεφάλαια, σέ ἀντίθεση μέ τίς μεγαλύτερες τάξεις πού ἔχουν περισσότερα. Λόγω τῆς μικρῆς ἡλικίας τῶν μαθητῶν περιοριστήκαμε σέ θεματολογία πού εἶναι οἰκεία ἀλλά καί βασική γιά τήν συναισθηματική καί κοινωνική ἀνάπτυξη τοῦ νηπίου. Παρουσιάζονται ἱστορίες, ὅπου ὁ πατέρας ἤ ἡ μητέρα δείχνουν τρυφερότητα καί ἀνιδιοτελή ἀγάπη πρός τό παιδί τους.
Τά πρῶτα κεφάλαια ἑστιάζουν σέ βασικές ἀξίες πού ἀποτελοῦν τή βάση τῆς συγχώρησης.Τά νήπια μαθαίνουν μέσα ἀπό τίς βιωματικές ἀσκήσεις πού προτείνονται, νά συζητοῦν γιά συναισθήματαἰδίως γιά τά συναισθήματα πού δημιουργοῦνται μετά ἀπό μιά ἀδικία-, ὄπως ὁ θυμός, ἠ λύπη καί ἡ ἀπογοήτευση, ἀλλά καί τά θετικά συναισθήματα πού προκύπτουν ὅταν μοιραζόμαστε, βοηθοῦμε καί σκεπτόμαστε τούς ἄλλους. Μέσα ἀπό τή συζήτηση, τίς βιωματικές δράσεις καί τό παιχνίδι ὁδηγοῦνται στήν κατανόηση τοῦ νοήματος τῆς συγχώρησης καί μαθαίνουν νά βλέπουν τή βαθιά ἀξία τοῦ ἄλλου προσώπου, ἀκόμα κι ἄν αὐτό τούς φέρθηκε ἄδικα.
Σκοπός εἶναι νά ἀνακαλύψουν τήν συγχώρηση μέ τρόπο ἐνδιαφέροντα καί διασκεδαστικό. Σέ αὐτό βοηθοῦν οἱ ἱστορίες, ἡ συζήτηση, οἱ κατασκευές καί τά διάφορα παιχνίδια πού ἔχουμε ἐπιλέξει κατά τή διάρκεια τοῦ μαθήματος. Οί συνάδελφοι διαπιστώνουν πώς ἄν τά παιδιά ἀρχίσουν νά κατανοοῦν τήν ἔννοια τῆς ἔμφυτης ἀξίας τοῦ κάθε ἀνθρώπου καί τῆς χωρίς ὅρους ἀγάπης, τότε ἔχουν βάλει τή
βάση γιά τή διαχρονική ἀξία τῆς συγχώρησης.
Ἐν κατακλείδι, τά σχέδια μαθημάτων πού προτείνονται, ἀφοροῦν στήν πνευματική, συναισθηματική καί κοινωνική ἀνάπτυξη τοῦ παιδιοῦ καί βοηθοῦν τό νήπιο νά ἀποκτήσει τίς κατάλληλες προσωπικές καί ἐπικοινωνιακές δεξιότητες πού θά τό δυναμώσουν μέσα στήν τάξη τοῦ νηπιαγωγείου, στό σχολεῖο ἀργότερα, στό σπίτι, στήν κοινωνία. Παρουσιάζονται ἀναλυτικά ποικίλες πολυτροπικές τεχνικές καί βιωματικές ἀσκήσεις-προτάσεις, τίς ὁποῖες μπορεῖ νά ἀξιοποιήσει ὁ ἐκπαιδευτικός, πάντα μέσα στά πλαίσια τῆς ἰδιαιτερότητας τοῦ μαθήματος πού διδάσκεται. Παράλληλα δίδεται καί τό θεωρητικό ὑπόβαθρο στό ὁποῖο θά βασιστεῖ ὁ νηπιαγωγός καί προτείνονται καί τά ἀντίστοιχα βιβλία προσχολικῆς ἡλικίας πού θά μπορεῖ νά χρησιμοποιήσει. Ἡ προσωπικότητα τοῦ δασκάλου, ἡ διάθεση γιά δημιουργικότητα καί ἐμβάθυνση μέσα ἀπό παιχνίδι καθώς καί ἡ δυναμική τῆς τάξης, καθορίζουν ἐν πολλοῖς τήν ἀποτελεσματικότητα τῆς προσπάθειας καί συμβάλλουν στά θετικά ἀποτελέσματα τοῦ προγράμματος.
Ἐφαρμογή τοῦ προγράμματος στό Γυμνάσιο
Κατά τά σχολικά ἔτη 2014-2016 δίδαξαν τό πρόγραμμα τῆς συγχώρησης 60 περίπου ἐκπαιδευτικοί σέ συνολικά 30 σχολεῖα στήν Ἀθήνα καί στή Θεσσαλονίκη. Ἡ πλειοψηφία τῶν σχολείων πού συμμετεῖχαν ἀνῆκε στήν Δευτεροβάθμια Ἐκπαίδευση καί λιγότερα στό νηπιαγωγεῖο. Τό βιβλίο πού χρησιμοποίησαν οἱ ἐκπαιδευτικοί τῆς Δευτεροβάθμιας ἀναφερόταν κυρίως σέ μαθητές τῆς Α’ Γυμνασίου, ἀλλά μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ καί ἀπό τήν Β’ καί Γ’ Γυμνασίου, μέχρι νά ἐκδοθοῦν καί τά ἀντίστοιχα τῶν ὑπόλοιπων τάξεων. (Γαλίτη-Κυρβασίλη & Enright, 2015). Οἱ ἐκπαιδευτικοί πού δίδαξαν τό μάθημα ἐπιμορφώθηκαν στή διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῆς συγχώρησης μέ 6 σεμινάρια ἀπό τήν ὑπογράφουσα, ὑπεύθυνη τοῦ προγράμματος στήν Ἑλλάδα. Οἱ ἐπιμορφώσεις ἦταν βιωματικοῦ χαρακτήρα καί εἶχαν ὡς στόχο ὄχι ἁπλῶς τήν ἐνημέρωση τῶν συναδέλφων στό γνωστικό ἀντικείμενο τῆς συγχώρησης ἀλλά καί τήν περαιτέρω ἐμβάθυνση τῆς ἔννοιας καί ἐφαρμογῆς τῆς συγχώρησης μέσα ἀπό διαδραστικές βιωματικές ἀσκήσεις.
Συνολικά πάνω ἀπό 1000 μαθητές δι-
δάχθηκαν τήν ἔννοια τῆς συγχώρησης ἀλλά καί τῆς διαχείρισης ἀρνητικῶν συναισθημάτων, πού προέρχονται ἀπό τήν ἀδικία πού νιώθει κάποιος ὅταν τόν ἀδικοῦν, τόν παραμελοῦν, τόν ἀπορρίπτουν ἤ τόν ἐκφοβίζουν.
Οἱ μαθητές ἔμαθαν, συζήτησαν καί βίωσαν μέσω τῆς ὁμαδοσυνεργατικῆς διδασκαλίας βασικές ἀξίες πού ἀποτελοῦν καί τόν πυρήνα τῆς συγχώρησης. Αὐτές εἶναι ἡ ἀγάπη, ἡ ἐνσυναίσθηση καί ἡ ἐγγενής ἀξία κάθε ἀνθρώπου. Ὅταν λέμε ἐγγενής ἀξία ἐννοοῦμε ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἔχουν βαθιά ἀξία ἁπλά καί μόνον ἐπειδή εἶναι πρόσωπα. Αὐτήν τήν ἀξία δέν τήν ἔχουν κερδίσει, οὔτε μπορεῖ κανείς νά τούς τήν πάρει. Εἶναι ὁ βασικός πυρήνας κάθε ἀνθρώπου. Μέσα σέ αὐτό τό πλαίσιο μποροῦμε νά ἀγαπᾶμε τόν καθένα, ἀκόμα κι αὐτόν πού μᾶς ἔβλαψε, καί συγχρόνως νά μισοῦμε τήν κακή πράξη. Καθώς τά παιδιά μαθαίνουν ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἔχουν βαθιά ἀξία (ἀκόμα καί ἐκεῖνοι πού φέρονται ἄδικα), χτίζουν μιά σημαντική βάση γιά τή συγχώρηση. Ἡ γνήσια ἀγάπη ἐπίσης δέν ἔχει σάν κέντρο τόν ἑαυτό της καί εἶναι ἡ προϋπόθεση τῆς πραγματικῆς συγχώρησης.
Ἄλλες βασικές ἔννοιες πού διδάχθηκαν οἱ μαθητές, προκειμένου νά εἰσέλθουν σταδιακά στήν κατανόηση τῆς ἔννοιας τῆς συγχώρησης, εἶναι τό πῶς νά ἀξιοποιοῦν τόν καλό τους ἑαυτό καί τά ταλέντα τους ἀλλά συγχρόνως καί τό πῶς νά ἀποκτήσουν τήν ἱκανότητα νά διακρίνουν τόν καλό ἑαυτό καί τά ταλέντα τοῦ ἄλλου. Ἐπίσης ἔμαθαν πῶς νά ἐντοπίζουν καί νά μετατρέπουν τίς ἀρνητικές τους σκέψεις, τόσο γιά τόν ἑαυτό τούς ὅσο καί τούς ἄλλους, σέ θετικές καί ἐποικοδομητικές σκέψεις. Μπόρεσαν νά διακρίνουν πῶς οἱ σκέψεις ἐπηρεάζουν τά συναισθήματά μας καί αὐτά μέ τήν σειρά τους ἐπηρεάζουν τά λόγια καί τίς πράξεις μας.
Τό ἐγχειρίδιο «Ἀξιοποιώντας τόν Καλύ-τερό μου Ἑαυτό» (Γαλίτη &Enright, 2015) πού χρησιμοποιοῦν οἱ συνάδελφοι τοῦ Γυμνασίου, ἔχει δανεισθεῖ ἀρκετές βασικές ἔννοιες ἀπό τήν πραγματεία «Ἠθικά Νικομάχεια»τοῦ Ἀριστοτέλη, σέ σχέση μέ τίς μορφές καί τή σημασία τῆς ἠθικῆς καί διανοητικῆς ἀρετῆς. Πέρα ἀπό τίς ἀρετές τῆς ἐγγενοῦς ἀξίας καί τῆς ἀνιδιοτελοῦς ἀγάπης πού ἀναφέρθηκαν παραπάνω, οἱ μαθητές διδάσκονται τήν ἔννοια τῆς ἀρετῆς, τῆς δικαιοσύνης, τοῦ μέτρου καί τῆς ἰσορροπίας στή ζωή μας, καθώς καί τίς ἔννοιες τοῦ θάρρους καί τῆς φιλίας. Τέλος μαθαίνουν πῶς νά συγχωροῦν αὐτόν πού τούς ἔβλαψε καί νά ζητοῦν συγχώρηση ἀπό αὐτόν πού οἱ ἴδιοι ἔβλαψαν, πῶς νά ἀντιμετωπίζουν τήν ἀδικία καί φυσικά ἀνακάλυψαν καί συζήτησαν τά ὀφέλη τῆς συγχώρησης γιά τόν ἑαυτό τους, τούς ἄλλους καί τήν κοινωνία.
Ἀποτελέσματα, προοπτικές καί στόχοι
Τό πρόγραμμα τῆς συγχώρησης ἔχει εἰσέλθει δυναμικά στήν ἐκπαίδευση καί
ἡ ἀποδοχή του τόσο ἀπό ἐκπαιδευτικούς ὅσο καί μαθητές εἶναι θερμή καί ἐλπιδοφόρα. Οἱ συνάδελφοι πού τό διδάσκουν κατά κοινή ὁμολογία ἀναφέρουν ὅτι πρῶτα ὠφελήθηκαν οἱ ἴδιοι καί μετά οἱ μαθητές. Καί αὐτό ἐπιβεβαιώνει τήν ἄποψη πώς δέν μπορεῖ νά διδάξει κανείς τό μάθημα τῆς συγχώρησης, ἄν πρῶτος δέν πιστεύει στήν ἀξία της καί δέν ἔχει μάθει ὁ ἴδιος νά συγχωρεῖ. Γι’ αυτό κρίνεται ἀπαραίτητη ἡ ἐπιμόρφωση, προκειμένου οἱ ἐκπαιδευτικοί νά μπορέσουν νά κατανοήσουν σωστά τήν ἔννοια τῆς συγχώρησης, τή διαδικασία τοῦ συγχωρεῖν καί συγχωρεῖσθαι καθώς καί τή διαχείριση τῶν συναισθημάτων πού
προέρχονται ὅταν κάποιος ἀδικεῖ ἤ πληγώνει τόσο μέσα στό χῶρο τοῦ σχολείου, ὅσο καί τῆς οἰκογένειας.
Ἐπίσης ἡ ἀνατροφοδότηση ἀπό τούς συναδέλφους ἐπιβεβαιώνει τά ἐρευνητικά πορίσματα τῶν μελετῶν σέ ἄλλα κράτη, ὅπου οἱ μαθητές πού διδάχθηκαν τή συγχώρηση μείωσαν τόν θυμό τους, αὔξησαν τή συνεργασία τους μέσα στήν τάξη καί βελτίωσαν τίς ἀκαδημαϊκές τους ἐπιδόσεις. Ἐρευνητικές μελέτες πού νά ἐπιβεβαιώνουν τά παραπάνω στά σχολεῖα τῆς Ἑλλάδας κρίνονται ἀπαραίτητες καί βρισκόμαστε σέ διαδικασίες διεξαγωγῆς τους, μέ σκοπό τήν ἀπόκτηση συγκεκριμένων ἐπιστημονικῶν ἀποτελεσμάτων τά ὁποῖα θά προέρχονται ἀμιγῶς ἀπό τό ἑλληνικό ἐκπαιδευτικό σύστημα.
Ἤδη ἔχουμε προτάσεις γιά ἐπέκταση τοῦ προγράμματος σέ σχολεῖα τῆς Λάρισας καί τῆς Πάτρας, πέραν τῶν σχολείων τῆς Ἀθήνας καί τῆς Θεσσαλονίκης. Ἐπίσης ὑπάρχει ἔντονο ἐνδιαφέρον καί αἰτήσεις ἀπό σχολεῖα τοῦ Δημοτικοῦ, καθώς καί τοῦ Λυκείου. Κρίνεται ἀπαραίτητη ἡ ἔκδοση τῶν ἀντίστοιχων ἐγχειριδίων γιά τούς ἐκπαιδευτικούς πού θά διδάξουν τό μάθημα τῆς συγχώρησης, κάτι πού στήν παροῦσα φάση ἀποτελεῖ προτεραιότητά μας. Ἐπίσης ἀπαραίτητη εἶναι ἡ ἐπιμόρφωση τῶν ἐκπαιδευτικῶν καθώς καί ἡ ἀντίστοιχη ὑλικοτεχνική ὑποδομή προκειμένου νά στηριχθεῖ τό πρόγραμμα.
Οἱ μαθητές πού διδάχθηκαν τή συγχώρηση μείωσαν τόν θυμό τους, αὔξησαν τή συνεργασία τους μέσα στήν τάξη καί βελτίωσαν τίς ἀκαδημαϊκές τους ἐπιδόσεις.
Μέσα στίς ἄμεσες προοπτικές τοῦ προγράμματος εἶναι καί ἡ σύνδεσή του,
ὡς καινοτόμου πρότασης ἀντιμετώπισης σέ σχέση ἀποκλειστικά μέ τόν σχολικό ἐκφοβισμό. Ἡ θεωρία τῆς συγχώρησης εἶναι μοναδική στήν ἀντιμετώπιση τοῦ bullying, καθότι ξεφεύγει ἀπό τίς ἁπλές μπιχεβιοριστικές θεωρίες καί ἑστιάζει στόν θυμό καί τήν ἀπόρριψη πού ἔχει βιώσει ὁ θύτης ἀλλά καί στήν ἀντιμετώπιση αὐτῆς τῆς ἀπόρριψης ἐκ μέρους τοῦ θύματος, σέ ἕνα βαθύτερο ἐπίπεδο. Ἐπίσης, στούς εὐρύτερους στόχους τῆς διδασκαλίας τοῦ μαθήματος τῆς συγχώρησης, εἶναι ἡ ἐξάπλωση τοῦ προγράμματος ἐκτός συνόρων τῆς Ἑλλάδας, στά ἑλληνικά σχολεῖα τῆς ὁμογένειας. Οἱ προτάσεις πού ἔχουμε δεχτεῖ ἀπό τά ἑλληνικά σχολεῖα τοῦ Σικάγο, καταρχήν, ἀποτελοῦν μιά νέα πρόκληση γιά μᾶς μέ πολλές προοπτικές ἀξιοποίησης τῆς διδασκαλίας ἑνός τόσο οὐσιώδους μαθήματος γιά τήν ψυχική ὑγεία τῶν μαθητῶν.
* Ἡ κ. Πέλη Γαλίτη-Κυρβασίλη, Μ. Ed, Phd, εἶναι εἰδική παιδαγωγός καί σύμβουλος ψυχικῆς ὑγείας, ἑπιστημονική συνεργάτης καί ἐρευνήτρια τοῦ Τμήματος Παιδαγωγικῆς Ψυχολογίας τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Wisconsin-Madison, ΗΠΑ, καί διευθύνει τό πρόγραμμα τῆς συγχώρησης στήν Ἑλλάδα. Γιά περισσότερες πληροφορίες: galiti@wisc.edu
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Baskin Thomas W., Wampold Bruce E., Quintana Stephen M, Enright Robert D. (2010), Belongingness as a Protective Factor against Loneliness and Potential Depression in a Multicultural Middle School. Counseling Psychologis tv.38 n. 5 p 626-651
• Γαλίτη – Κυρβασίλη Π., & Enright R. (2015). Ἀξιοποιώντας τόν Καλύτερό μου Ἑαυτό. Ἐκδόσεις Γρηγόρη.
• Γαλίτη Π. (2012). Βία καἱ Ἐκφοβισμός στό σχολεῖο. Κοινωνική Ἐργασία, 106, 91-107.
• Enright, R., (2012). The Forgiving Life. American Psychological Association
• Gambaro M., Enright R., Baskin T., Klatt J. (2008). Can School-Based Forgiveness Counseling Improve
Conduct and Academic Achievement Academically At-Risk Adolescents. Journal of Research in Education,
18, 16-27.
• Gassin Elizabeth A.; Enright Robert D.; Knutson Jeanette A.(2005). Bringing Peace to the Central City:
Forgiveness Education in Milwaukee.Theory Into Practice, v44 n4 p319-328
• Holter A.,Magnuson C., Knutson C., Jeanette Knutson Enright,
• Robert D. Enright, (2008). The forgiving child: The impact of forgiveness education on excessive
anger for elementary-aged children in Milwaukee’s central city. Journal of Research inEducation, vol 18
• Lin F. Mack D, Enright RD, Krahn D. Baskin TW.(2004).Effects of forgiveness therapy on anger, mood, and vulnerability to substance use among inpatient substance-dependent clients. J Consult Clin Psychol.,
Dec. 72(6): 1114-21.