ΧΤΙΖΩ ΓΕΦΥΡΕΣ ΚΑΙ ΖΩ ΕΙΡΗΝΙΚΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΩΡΗΣΗΣ
Αναδημοσίευση απο το περιοδικό “Μάθε για το Παιδί Τέυχος 1” σσ. 75-82
Πρόγραμμα επιμόρφωσης εκπαιδευτικών προσχολικής ηλικίας Πέλη Γαλίτη-Κυρβασίλη (ΜΕd, PhD), εκπαιδευτικός Περίληψη: Επιστημονικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Wisconsin-Madison, USA, αναδεικνύουν ότι οι μαθητές που έχουν εκπαιδευτεί στην έννοια και πρακτική της συγχώρησης, έχουν καλύτερες σχέσεις με τους συμμαθητές και τους εκπαιδευτικούς, λιγότερο άγχος και κατάθλιψη και καλύτερες ακαδημαϊκές επιδόσεις. Μαθαίνουν επίσης να διαχειρίζονται τον θυμό και τα αρνητικά τους συναισθήματα και να αναγνωρίζουν την εγγενή αξία σε κάθε άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας ή εθνότητας.
Η εκπαίδευση σε μικρή ηλικία λειτουργεί ως παράγοντας πρόληψης και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια αρμονική συμβίωση στη σχολική κοινότητα. Οι μαθητές της προσχολικής ηλικίας διδάσκονται βασικές έννοιες και συναισθήματα, όπως αυτές της οικογενειακής αγάπης, της αλληλεγγύης ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και του σχολείου, της ενσυναίσθησης και της χαράς που προέρχεται από την προσφορά προς τους άλλους.
Παράλληλα, διδάσκονται μέσα από βιωματικές δραστηριότητες τις απαραίτητες κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες, οι οποίες τους βοηθούν να αντιμετωπίσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα που προέρχονται από την απόρριψη, τον εκφοβισμό ή την αδικία που μπορεί να βιώσουν στο σχολικό ή οικογενειακό τους περιβάλλον. Λέξεις κλειδιά: συγχώρηση, αδικία, διαχείριση θυμού, συναισθήματα, βιωματικές δράσεις Εισαγωγή Η «Πρακτική στη Συγχώρηση» είναι ένα καινοτόμο για τα ελληνικά δεδομένα πρόγραμμα που εφαρμόζεται σε πολλές χώρες στον κόσμο με αξιόλογα ερευνητικά αποτελέσματα τα οποία αφορούν στην υγιή συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Κατά το σχολικό έτος 2014-2015 εφαρμόστηκε πιλοτικά για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε μαθητές της ∆ευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Επίσης, από τον Ιούνιο του 2015 ξεκίνησε η πιλοτική εφαρμογή του σε επιλεγμένα Νηπιαγωγεία της Αθήνας. Το πρόγραμμα είναι εγκεκριμένο από το Υπουργείο Παιδείας και το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και έχει ως σκοπό την εξοικείωση των εκπαιδευτικών προσχολικής ηλικίας σε γνώσεις και δεξιότητες οι οποίες θα βοηθήσουν το νήπιο να μάθει να συνεργάζεται, να διαχειρίζεται τα αρνητικά του συναισθήματα και γενικότερα να αποκτήσει τις κατάλληλες συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες που θα το οδηγήσουν στην προσαρμογή του στο σχολικό χώρο.
Ο γενικότερος στόχος του μαθήματος της εκπαίδευσης στην πρακτική της συγχώρησης είναι να δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές, να αναπτύξουν τον χαρακτήρα τους και να αποκτήσουν την ικανότητα να δίνουν κίνητρα και καθοδήγηση στον εαυτό τους. Ο Αριστοτέλης, στη θεωρία του οποίου βασίζεται αυτό το βιβλίο, χαρακτηρίζει την αυτοπειθαρχία ως θεμέλιο του χαρακτήρα. Μέσα από τις βασικές ιδέες του προγράμματος, οι μαθητές γνωρίζουν πώς μπορούν να καλλιεργήσουν υγιείς σχέσεις συνεργασίας με τους συμμαθητές τους, τους δασκάλους τους και τους γονείς τους, βασισμένες στην αποδοχή και 76 τον σεβασμό της εγγενούς αξίας του κάθε ανθρώπου.
Επίσης, μαθαίνουν να διαχειρίζονται την αδικία και την απόρριψη καθώς και τρόπους να ελαττώσουν τα τοξικά συναισθήματα του θυμού προς αυτούς που τους πλήγωσαν ή τους αδίκησαν, ανοίγοντας έτσι νέους δρόμους συμφιλίωσης και ειρηνικής συμβίωσης. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα όχι τόσο αντιμετώπισης, όσο κυρίως πρόληψης και πνευματικής καλλιέργειας των μαθητών με θετικά αποτελέσματα στις χώρες που εφαρμόστηκε.
Ήδη εφαρμόζεται σε 21 χώρες και οι ερευνητικές μελέτες δείχνουν ότι οι τάξεις που είχαν δεχτεί εκπαίδευση στη συγχώρηση μείωσαν, στατιστικά, σημαντικά το θυμό τους και την ψυχολογική κατάθλιψη σε σχέση με τις ομάδες που δεν είχαν εκπαιδευτεί στη συγχώρηση (Baskin et al., 2010, Enright 2012, Holter et al., 2008, Lin et al., 2004) . Το πρόγραμμα αυτό αποτελεί μια εναλλακτική πρόταση και πρωτοποριακή προσέγγιση στη διαχείριση θυμού, στην αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς των μαθητών, στα μειωτικά συναισθήματα που προκύπτουν όταν ένας μαθητής νιώθει την απόρριψη από την ομάδα. Ως γνωστόν, τα φαινόμενα βίας και σχολικού εκφοβισμού στα σχολεία αυξάνονται. Με αυτό το πρόγραμμα προτείνεται μια θετική στρατηγική αντιμετώπισης όχι μόνο της βίαιης και εκφοβιστικής συμπεριφοράς αλλά και του άγχους, της κατάθλιψης, της «θυματοποίησης» και της μοναξιάς που πολλοί μαθητές βιώνουν, τόσο μέσα στο σχολικό περιβάλλον όσο και εκτός αυτού (Baskin et al., 2010, Γαλίτη 2012, Gassin et al., 2005, Lin et al., 2004).
1. Η πρακτική της συγχώρησης στην εκπαίδευση Η λέξη συγχωρώ παράγεται από την πρόθεση «συν» (μαζί) και το ρήμα «χωρώ», που σημαίνει: 1. υποχωρώ, 2. περιέχω, περιλαμβάνω, 3. κάνω τόπο, 4. χωράω (Liddell-Scott). Η ετυμολογία της ελληνικής λέξης βοηθάει να κατανοήσουμε την ουσία της έννοιας «συγχωρώ», που είναι: ανοίγω τον χώρο της καρδιάς μου, προκειμένου να συμπεριλάβω όλους, ακόμα και αυτούς που με πλήγωσαν. Η λέξη της συγχώρησης είναι η έννοια- κλειδί που χρησιμοποιείται προκειμένου να δηλώσει την συνύπαρξη και την συμπόρευση μαζί με τον Άλλο και να οδηγήσει σε αλληλοκατανόηση, συνεργασία και επίλυση προβλημάτων.
Η διδασκαλία της συγχώρησης μέσα στην τάξη αποτελεί μια πρόκληση για τον εκπαιδευτικό. Σε κάποιες περιπτώσεις, ίσως, ο εκπαιδευτικός να νιώθει αμηχανία να διδάξει ένα θέμα, το οποίο όχι μόνο ο ίδιος δεν έχει διδαχθεί ποτέ, αλλά και ίσως αντιμετωπίζει προσωπική δυσκολία να διαχειριστεί. Για το λόγο αυτό θεωρούμε απαραίτητη την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών που προτίθενται να διδάξουν τη συγχώρηση στα παιδιά. 77 Πώς μπορεί κάποιος να διδάξει τη συγχώρηση όταν ο ίδιος δυσκολεύεται να την εφαρμόσει; Σίγουρα δε θα έχει αποτέλεσμα. Όλοι κάποια στιγμή στη ζωή τους έχουν βρεθεί στη θέση να πρέπει να αποφασίσουν αν θα συγχωρήσουν αυτόν που τους αδίκησε, τους έβλαψε ή τους πλήγωσε, ή αν θα επιλέξουν να κουβαλήσουν στην καθημερινότητά τους το βάρος της εκδικητικότητας, τον πόνο της μνησικακίας και την αδυναμία της μη συγχωρητικότητας.
Η συγχώρηση είναι μια ελεύθερη επιλογή που οδηγεί στη λύτρωση από το βάρος των αρνητικών συναισθημάτων. Η συγχώρηση υπερβαίνει το θυμό και τον πόνο και με αυτόν τον τρόπο ελευθερωνόμαστε από τη φυλακή της μνησικακίας και της εκδίκησης. Έρευνες των τελευταίων 25 ετών, αποδεικνύουν ότι η «Πρακτική της Συγχώρησης» στα σχολεία προωθεί τη συναισθηματική υγεία των μαθητών και βελτιώνει την σχολική τους πρόοδο (Enright, 2012, Gambaro et al., 2008). Η συγχώρηση μειώνει το θυμό κι έτσι καλλιεργούνται υγιείς σχέσεις. Η ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου του Wisconsin-Madison εξέτασε την αποτελεσματικότητα των μαθημάτων της συγχώρησης σχεδιάζοντας πειραματικές ομάδες και ομάδες ελέγχου. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι τάξεις που είχαν δεχτεί εκπαίδευση στη συγχώρηση μείωσαν στατιστικά σημαντικά τον θυμό τους και την ψυχολογική κατάθλιψη σε σχέση με τις ομάδες που δεν είχαν εκπαιδευτεί στη συγχώρηση (Holter et al., 2008). Ο θυμός στη σχολική κοινότητα θεωρείται μείζον πρόβλημα στα σχολεία παγκοσμίως (Lin et al., 2004). Η πρακτική στη συγχώρηση βοηθάει στην αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς των μαθητών, αλλά και του άγχους ή της κατάθλιψης, που πολλοί μαθητές βιώνουν τόσο μέσα στο σχολικό περιβάλλον, όσο και εκτός (Baskin et al., 2010). Εκπαιδευτικοί που εφάρμοσαν το πρόγραμμα παρατήρησαν ότι οι μαθητές που συμμετείχαν σε αυτό μείωσαν το θυμό που ένιωθαν, τόνωσαν την αυτοεκτίμησή τους, αύξησαν τη συνεργασία μεταξύ τους, βελτιώθηκαν στα μαθήματά τους. Οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν πως έγιναν καλύτεροι δάσκαλοι και καθηγητές και πως οι τάξεις τους λειτούργησαν καλύτερα ως αποτέλεσμα της εκπαίδευσης στη συγχώρηση (Gambaro et al., 2008, Gassin et al., 2005, Holter et al., 2008).
2. Εφαρμογή του προγράμματος της συγχώρησης στην Ελλάδα Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το πρόγραμμα της εκπαίδευσης της συγχώρησης εφαρμόστηκε πιλοτικά αρχικά στην ∆ευτεροβάθμια εκπαίδευση κατά το σχολικό έτος 2014—2015 με πολύ θετικά αποτελέσματα. Κύριος στόχος αυτής της προσπάθειας ήταν η προσαρμογή ενός 78 εκπαιδευτικού προγράμματος διεθνούς εμβέλειας, στα ελληνικά δεδομένα. Με την πιλοτική εφαρμογή στην Ελλάδα, μας δόθηκε η δυνατότητα να δοκιμάσουμε την «αξιοπιστία» του προγράμματος στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και να εφαρμόσουμε τη σχετική εμπειρία. Στην εφαρμογή του παραλείψαμε αρκετά σημεία που δεν ταιριάζουν με την νοοτροπία του Έλληνα (μαθητή και εκπαιδευτικού), ενώ προστέθηκαν έννοιες, και προτάθηκαν ιστορίες που προέρχονται από τον ελληνικό πολιτισμό και την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση. Θεωρήσαμε απαραίτητο να αξιοποιήσουμε την πολιτισμική κληρονομιά του τόπου μας σε συνδυασμό με την επιστημονική γνώση και εμπειρία των μακρόχρονων επιστημονικών ερευνών της αλλοδαπής.
Στόχος της ομάδας μας είναι να προωθήσουμε το πρόγραμμα της συγχώρησης στα σχολεία όλης της Ελλάδας αλλά και στα σχολεία της διασποράς. Πιστεύουμε μέσα από τα μαθήματα της συγχώρησης, δίνεται η ευκαιρία να βοηθήσουμε τους μαθητές να αξιοποιήσουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο σχολείο και στο σπίτι αλλά και τις προκλήσεις της σημερινής κοινωνίας, ιδίως σε αυτή την δύσκολη συγκυρία της οικονομικής κρίσης που μαστίζει την χώρα μας. Η ετυμολογία της ελληνικής λέξης συγ-χωρώ, βοηθά τους μαθητές να κατανοήσουν την έννοια του «ανοίγω την καρδιά μου και κάνω χώρο για να χωρέσουμε όλοι μαζί», και έχει εφαρμογή σε πλήθος δυσκολιών που αντιμετωπίζει η σχολική κοινότητα, όπως: σχολικός εκφοβισμός, μη αποδοχή της διαφορετικότητας, ρατσισμός κ.λ.π.. Πρόκειται για μια απόκτηση συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων που διαμορφώνουν μια στάση ζωής ωφέλιμη όχι μόνο για τους ίδιους και τους γύρω τους, αλλά καθοριστική και για τις μελλοντικές γενιές. Τα αποτελέσματα της διδασκαλίας της συγχώρησης μέσα στην ελληνική σχολική τάξη ήταν εξαιρετικά. Μαθητές μπόρεσαν να εκδηλώσουν τους φόβους και την ανασφάλεια που νιώθουν, έμαθαν πώς να ξεπερνούν το θυμό τους και να συγχωρούν και γενικότερα πώς να διαχειρίζονται τα αρνητικά συναισθήματά τους. Λόγω της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, έχουν παρατηρηθεί στα σχολεία αυξημένα κρούσματα κατάθλιψης, αυτοκτονικού ιδεασμού, σχολικού εκφοβισμού και βίας.
Έχουμε λάβει πολλές επιστολές υποστήριξης από καθηγητές, διευθυντές, προϊσταμένους του Υπουργείου Παιδείας, που επιβεβαιώνουν την μεγάλη βοήθεια που προσέφερε το πρόγραμμα της συγχώρησης στα ελληνόπουλα που το διδάχθηκαν και τονίζουν την αναγκαιότητα της συνέχισης του προγράμματος και στις επόμενες χρονιές καθώς και την επέκτασή του σε άλλες τάξεις και περιοχές.
3. Εφαρμογή του προγράμματος στο Νηπιαγωγείο Τα εγχειρίδια καθοδήγησης του νηπιαγωγού, που έχουν μεταφραστεί και προσαρμοστεί στα ελληνικά δεδομένα, έχουν ως σκοπό να προετοιμάσουν σταδιακά τους μικρούς μαθητές στην έννοια της συγχώρησης. Είναι η βάση για να μπορέσουν αργότερα να κατανοήσουν και να εφαρμόσουν τη συγχώρηση στην πράξη. Εστιάζουν κυρίως στην αγάπη ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, στην ενσυναίσθηση και στην προσφορά προς τους άλλους. Με αυτόν τον τρόπο χτίζεται στη συνείδηση των παιδιών η έννοια της συγχώρησης. Χωρίς αυτήν την εξελικτική διαδικασία της έννοιας της συγχώρησης, χωρίς την εμπειρία του να αγαπάς και να σε αγαπούν, θα είναι πολύ δύσκολο για τα παιδιά να κατανοήσουν το βάθος της έννοιας της συγχώρησης σε μεγαλύτερες τάξεις. Οι οδηγοί σπουδών για το Νηπιαγωγείο έχουν μόνον 8 κεφάλαια, σε αντίθεση με τις μεγαλύτερες τάξεις που έχουν 12 με 16. Λόγω της μικρής τους ηλικίας περιοριστήκαμε σε θεματολογία που είναι οικεία αλλά και βασική για την συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του νηπίου.
Παρουσιάζονται ιστορίες, όπου ο πατέρας ή η μητέρα δείχνουν τρυφερότητα και ανιδιοτελή αγάπη προς το παιδί τους. Για παράδειγμα, στο βιβλίο, «Θα σ’ αγαπώ ό,τι κι αν γίνει», απόδοση Φίλιππος Μανδηλαράς, Αθήνα: εκδόσεις Πατάκη, που προτείνεται ως αφόρμηση προς συζήτηση, το ανασφαλές αλεπουδάκι ρωτά συνέχεια τη μητέρα του αν θα το αγαπούσε ακόμα κι αν ήταν διαφορετικό. Σε κάθε που ρωτάει, η μητέρα τού απαντάει με υπομονή και αγάπη ότι θα το αγαπάει όπως κι αν είναι. Τα παιδιά μετά συζητούν μαζί με την νηπιαγωγό την ομορφιά και την σημασία της αγάπης χωρίς όρους. Τα πρώτα κεφάλαια εστιάζουν σε βασικές αξίες που αποτελούν τη βάση της συγχώρησης. Αυτές είναι η αγάπη, η ενσυναίσθηση και η εγγενής αξία κάθε ανθρώπου. Όταν λέμε εγγενής αξία εννοούμε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν βαθιά αξία απλά και μόνο επειδή είναι πρόσωπα. Αυτήν την αξία δεν την έχουν κερδίσει, ούτε μπορεί κανείς να τους την πάρει. Είναι ο βασικός πυρήνας κάθε ανθρώπου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να αγαπάμε τον καθένα, ακόμα κι αυτόν που μας έβλαψε, και συγχρόνως να μισούμε την κακή πράξη. Καθώς τα παιδιά μαθαίνουν ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν βαθιά αξία (ακόμα και εκείνοι που φέρονται άδικα), χτίζουν μια σημαντική βάση για τη συγχώρηση.
Η γνήσια αγάπη επίσης δεν έχει σαν κέντρο τον εαυτό της και είναι η προϋπόθεση της πραγματικής συγχώρησης. Τα νήπια μαθαίνουν, μέσα από τις βιωματικές ασκήσεις που προτείνονται, να συζητούν για συναισθήματα- ιδίως για τα συναισθήματα που δημιουργούνται μετά από μια αδικία- όπως ο θυμός, η λύπη και η απογοήτευση, αλλά και τα θετικά συναισθήματα που 80 προκύπτουν όταν μοιραζόμαστε, βοηθούμε και σκεπτόμαστε τους άλλους. Μέσα από τη συζήτηση, τις βιωματικές δράσεις και το παιχνίδι οδηγούνται στην κατανόηση του νοήματος της συγχώρησης και μαθαίνουν να βλέπουν τη βαθιά αξία του άλλου προσώπου, ακόμα κι αν αυτό τους φέρθηκε άδικα. Σκοπός είναι να ανακαλύψουν τη συγχώρηση με τρόπο ενδιαφέροντα και διασκεδαστικό. ∆ε μαθαίνουμε ένα άθλημα με το να συμμετέχουμε σε δύσκολα και ανταγωνιστικά παιχνίδια από την αρχή.
Για να μάθουμε ποδόσφαιρο, για παράδειγμα, στην αρχή θα τρέξουμε στο γήπεδο κλωτσώντας απλώς την μπάλα και δε θα νιώσουμε πιεσμένοι από κανονισμούς και όρους. Το ίδιο και με το μάθημα της συγχώρησης. Κάνουμε μια χαλαρή εισαγωγή, διασκεδαστική, χωρίς κανόνες. Σε αυτό βοηθούν οι ιστορίες, η συζήτηση, οι κατασκευές και τα διάφορα παιχνίδια που έχουμε επιλέξει κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Οι συνάδελφοι διαπιστώνουν πως αν τα παιδιά αρχίσουν να κατανοούν την έννοια της έμφυτης αξίας και της χωρίς όρους αγάπης, και πώς αυτά αποτελούν μέρος της διαδικασίας της συγχώρησης, τότε έχουν βάλει τη βάση για μια διαχρονική αξία, αυτή της συγχώρησης. Εν κατακλείδι, τα σχέδια μαθημάτων που προτείνονται, αφορούν στην πνευματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού και βοηθούν το νήπιο να αποκτήσει τις κατάλληλες προσωπικές και επικοινωνιακές δεξιότητες που θα το δυναμώσουν μέσα στην τάξη του Νηπιαγωγείου, στο σχολείο αργότερα, στο σπίτι, στην κοινωνία.
Παρουσιάζονται αναλυτικά ποικίλες πολυτροπικές τεχνικές και βιωματικές ασκήσεις-προτάσεις, τις οποίες μπορεί να αξιοποιήσει ο εκπαιδευτικός, πάντα μέσα στα πλαίσια της ιδιαιτερότητας του μαθήματος που διδάσκεται. Παράλληλα δίδεται και το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο θα βασιστεί ο νηπιαγωγός και προτείνονται και τα αντίστοιχα βιβλία προσχολικής ηλικίας που θα μπορεί να χρησιμοποιήσει. Η προσωπικότητα του δασκάλου, η διάθεση για δημιουργικότητα και εμβάθυνση μέσα από παιχνίδι καθώς και η δυναμική της τάξης, καθορίζουν εν πολλοίς την αποτελεσματικότητα της προσπάθειας και συμβάλλουν στα θετικά αποτελέσματα του προγράμματος.
———————————————————————————————————–
Στα τέλη Ιουνίου 2015 εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά στην Αθήνα σεμινάρια επιμόρφωσης εκπαιδευτικών
προσχολικής ηλικίας από την υπεύθυνη του προγράμματος στην Ελλάδα κ. Πέλη Γαλίτη (ΜEd, PhD), ειδική
παιδαγωγό και σύμβουλο ψυχικής υγείας, ερευνήτρια του Τμήματος Παιδαγωγικής Ψυχολογίας του
Πανεπιστημίου του Wisconsin-Madison, USA. Την οργάνωση των σεμιναρίων έχει αναλάβει η κ. Νάνσυ
Σταθακοπούλου, Διευθύντρια του Κέντρου Προσχολικής Αγωγής «Άρτεμις και Ιάσων».
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επικοινωνήσετε στο τηλέφωνo:
210 6033829.
81
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Baskin Thomas W., Wampold Bruce E., Quintana Stephen M. & Enright Robert D.,
(2010), Belongingness as a Protective Factor against Loneliness and Potential Depression in a
Multicultural Middle School, Counseling Psychologist, v. 38, n. 5, pp 626-651.
Γαλίτη Π., (2012), Βια και Εκφοβισμός στο σχολείο, Κοινωνική Εργασία, 106, 91-107.
Enright R., (2012), The Forgiving Life, American Psychological Association.
Gambaro M., Enright R., Baskin T., & Klatt J., (2008), Can School-Based Forgiveness
Counseling Improve Conduct and Academic Achievement Academically At-Risk Adolescents,
Journal of Research in Education, 18, 16-27.
Gassin Elizabeth A., Enright Robert D., Knutson & Jeanette A., (2005), Bringing Peace
to the Central City: Forgiveness Education in Milwaukee, Theory Into Practice, v 44, n 4, pp
319-328.
Holter A., Magnuson C., Knutson C., Jeanette Knutson Enright, Robert D. &
Enright, (2008), The forgiving child: The impact of forgiveness education on excessive anger
for elementary-aged children in Milwaukee’s central city, Journal of Research in
Education, vol 18.
Lin WF, Mack D., Enright RD, Krahn D. & Baskin TW, (2004), Effects of forgiveness
therapy on anger, mood, and vulnerability to substance use among inpatient substance-
dependent clients, Journal of Consulting and Clinical Psychology, Dec. 72(6): 1114-21.
Επιστολές διευθυντών σχολείων
… Οι συνάδελφοι του σχολείου μας που κάνουμε μαζί αυτό το πρόγραμμα λένε ότι σίγουρα αποδίδει
γιατί οι μαθητές μας μετά από κάθε συζήτηση είναι πιο ήρεμοι και παρακολουθούν με περισσότερη
ησυχία τα μαθήματα της επόμενης περιόδου, όπως διαπιστώνουν οι συνάδελφοι που έχουν μάθημα σε
αυτά τα τμήματα μετά το συγκεκριμένο πρόγραμμα.
Μαρία Μαβή, ΜΑ TEFL, MA Ed., ∆ιευθύντρια Ελλ. Παιδείας Πευκης
… Σύμφωνα με την ομόφωνη γνώμη των καθηγητών πρόκειται για ένα καινοτόμο πρόγραμμα,
πρωτοπόρο και μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα. Η πολυτροπικότητα στο μάθημα και οι αξίες που
προάγει αναδεικνύουν την ευρύτερη χρήση του ανθρωπισμού ως κεντρικού στόχου της εκπαίδευσης.
Ευχή όλων μας είναι να συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια που ξεκίνησε και στις επόμενες τάξεις,
έτσι ώστε να δώσουμε την δυνατότητα στα ελληνόπουλα να αξιοποιήσουν τις γνώσεις και τα βιώματα
που αποκόμισαν από το μάθημα, στο απώτερο μέλλον και στο ευρύτερο περιβάλλον τους.
Ευθαλία Ταμπακάκη, ∆ιευθύντρια Α ́ Αρσάκειου Γυμνασίου Ψυχικού
… Θεωρούμε ότι η αναζήτηση της ανιδιοτελούς αγάπης και η εμβάθυνση στην έννοια της συγχώρησης
είναι ιδιαίτερα ευγενής στόχος του προγράμματος, πνευματικά ανώτερος από τον σύγχρονο υλιστικό και
ατομικιστικό τρόπο ζωής και πέρα από κάθε ψυχρή προσπάθεια προσέγγισης της γνώσης. Μάλιστα
ταυτίζεται απόλυτα με την ορθόδοξη πίστη των ελληνοπαίδων. Πιστεύουμε ότι το πρόγραμμα της
συγχωρητικότητας που εκπονούμε υπό την επιστημονική καθοδήγηση και ευγενική υποστήριξη της
κυρίας Πέλης Γαλίτη, θα προάγει στο σχολείο μας την ειρηνική συμβίωση των μαθητών ως αντίδοτο σε
κάθε μορφή εκφοβισμού (bullying).
∆ρ. Ευλαμπία Χόπτηρη, ∆ιευθύντρια Α ́ Γυμνασίου Κηφισιάς